Zoek je antwoorden op levensvragen in onzekere tijden? Of heb je nood aan liefdesadvies?
In de 19e en vroege 20e eeuw vind je op de kermis talloze waarzegsters of ziensters. Flyers en affiches prijzen hun kunsten aan: karakterbeschrijvingen en natuurlijk het lezen van de toekomst.
Affiche van waarzegster Jeniska, begin 20e eeuw. Privécollectie Nikolaas Martens.
Kaarten, handen, hoofden en planeten
Waarzegsters op de foor gebruiken allerlei manieren om in de toekomst te kijken. Kaartlezen of cartomantie groeit in de 19e eeuw uit tot een razend populaire praktijk. Dat heeft veel te maken met de figuur van Marie-Anne Adélaïde of Madame Lenormand (1772-1843), de koningin van de voorspellingskunst.
Ze verwerft faam dankzij haar voorspellingen voor Joséphine de Beauharnais en Napoleon. Die blijken telkens te kloppen. Ze voorspelt bijvoorbeeld hun opvallende huwelijk, successen en zelfs uiteindelijke scheiding. Lenormand schrijft vele boeken over kaartlezen en ontwikkelt op basis van haar ervaringen haar eigen waarzegkaarten. Het zijn visueel aantrekkelijke kaarten, vol symbolen en geheimen, én ze vormen een waardig alternatief voor tarot.
Wie gelooft dat zijn toekomst in de handlijnen staat, klopt aan bij waarzegsters die zich toeleggen op handlezen of chiromantie. Daarnaast beweren veel kermiswaarzegsters dat ze de schedelleer of frenologie beheersen. Aan de hand van de vorm van de schedel leiden ze aanleg, karakter of een potentiële liefdesmatch af. Ook astrologie of horoskopie is daarbij nooit ver weg. De ziensters gebruiken volop de stand van planeten en sterren om de toekomst te voorspellen en persoonlijkheden te doorgronden.
Set waarzegkaarten Lenormand eind 19e eeuw Privecollectie Christian Puttevils
Kaart uit Grand jeu de societe de Melle Lenormand 1835 Collectie Huis van Alijn
Set tarotkaarten 20e eeuw Privecollectie Patrick Stockman
Planetenhand Collectie Museum aan de Stroom foto Michel Wuyts en Bart Huysmans
Advertentie of vliegend blad van handlezing door Madame Gerardine
Frenologiehoofd 20e eeuw reproductie Privecollectie Nikolaas Martens
Set van astronomische sterrenkaarten Urania s Mirror A View of the Heavens 1e helft 19e eeuw Privecollectie Bollaert
“Mevrouw spreekt alle talen”
Waarzegsters of voyantes op de kermis combineren hun voorspellende gaven vaak met telepathie, hypnose of bovennatuurlijke krachten. Onder hypnose of in trance tonen ze volgens het publiek nog sterkere helderziende gaven. Daarmee gaan ze de concurrentie aan met mannelijke illusionisten op de kermis. Als ‘professeurs’ presenteren de mannen magnetisme en hypnose als nieuwe wetenschappelijke fenomenen. Zo verwerven ze veel aanzien. Hun vrouwelijke concurrenten worden ondertussen bestempeld als bedriegsters. Door die reputatie belanden veel waarzegsters op een standplaats aan de rand van het foorplein. Toch groeien sommige vrouwen uit tot succesvolle onderneemsters. In advertenties en affiches benadrukken sommige waarzegsters de wetenschappelijke basis van hun technieken en hun degelijke opleiding.
Madame Mercedes presenteert zich bijvoorbeeld als een “gediplomeerde slaapwandelaarster te Parijs”. Haar strooibriefjes vermelden spiritisme, hypnotisme en frenologie als specialisaties. Ze verwijst naar het ‘stelsel’ van het beroemde Parijse ziekenhuis La Salpêtrière om haar wetenschappelijke kennis te benadrukken. De advertentie claimt bovendien dat “mevrouw alle talen spreekt”.
Madame de Balzamo pakt dan weer uit met kennis van astrologie, chiromantie, frenologie en cartomantie. Ze gebruikt de nieuwste technologieën, zoals de elektrische spiegel, om de toekomst te voorspellen. Madame de Balzamo onderscheidt zich van vermeend ‘charlatanisme’ met haar zelfverklaarde kennis van occulte wetenschappen en de kabbala.
Advertentie of vliegend blad van Madame Mercedes 1894 Vliegende Bladen Universiteitsbibliotheek Gent
Advertentie of vliegend blad van Madame de Balzamo 1895 Vliegende Bladen Universiteitsbibliotheek Gent
De “vermaarde Spaanse” Madame Rosalie Vermoesen profileert zich als een “gediplomeerde somnambule van Parijs” en pakt uit met ‘spiritismus’, ‘slaperigheid’ en ‘hersenleer’. Ze verzekert haar publiek van haar wetenschappelijke kennis, ervaring en oprechtheid “om in alles te gelukken”. Haar slagzinnen luiden: “Volbrengt plicht. Gebeure wat er kan. Goed doen en laten zeggen.”
Tenslotte geeft de populaire Madame Blanche de Paunac haar klanten waarzegkaartjes als souvenir mee. Blanche de Paunac gebruikt de artiestennaam Blanche Mercier. Ze reist een tijdlang mee langs Belgische kermissen met de artiestenploeg van carrouseluitbater Henri Opitz. Zo treedt Blanche op in een avondvullende show vol technologische en wetenschappelijke nieuwigheden, waaronder een x‑raydemonstratie, telegrafie en als afsluiter een voorstelling met de cinematograaf.
Advertentie of vliegend blad van Madame Rosalie 1894 Vliegende Bladen Universiteitsbibliotheek Gent
Affiche van Madame Blanche de Paunac bij Theatre Opitz 1901 Vliegende Bladen Universiteitsbibliotheek Gent
Waarzegkaartjes van Madame Blanche de Paunac eind 19e eeuw Vliegende Bladen Universiteitsbibliotheek Gent
Postkaart als souvenir van Madame Blanche de Paunac Privecollectie Nikolaas Martens
Postkaart Blanche de Paunac La Mysterieuse Collectie Nikolaas Martens
“Uw hand toont goedhartigheid en edelmoedigheid aan”
Waarzegsters op de kermis worden tegenwoordig zeldzaam, maar hun erfenis leeft voort in waarzeggersautomaten. Vanaf de 20e eeuw duiken deze machines steeds vaker op en specialiseren ze zich vooral in liefdesadvies.
Automaat ‘Whirlygig’ van Engelse makelij, vermoedelijk geproduceerd rond 1898 door EG Lochmann & Co. De ‘Whirlygig’ maakt een liefdesvoorspelling na het inwerpen van een munt. Collectie Werner Paredis, CoinopEurope.
Meer lezen
Foorwonder. Betovering, wetenschap en spektakel op de kermis, Nele Wynants (red.) Huis van Alijn, Lannoo, 2025.
Hannah Welslau, ‘Otherworldly amusements: Using fairground leaflets to reveal spirits in nineteenth century Belgium’, Journal for Advances in Nineteenth Century Research, 1/1.
Databank Science at the Fair:
https://scifair.uantwerpen.be/stories.s/fortunetellers
Kenniscentrum over het erfgoed van het dagelijks leven
Studio Alijn is te bezoeken na afspraak tijdens weekdagen
van 10:00 tot 17:00 via studio@huisvanalijn.be of
T 09 235 38 00.
Studio Alijn is gesloten van 22.12.2025 tot 02.01.2026.
Adres Studio Alijn
Kraanlei 69, 9000 Gent
